Forellenkwekerij Zwaanspreng

Een pand van de beroemde Apeldoornse architect Wegerif. Met een hijshaak aan de voorgevel in de vorm van een vis. Zuid heeft het! Namelijk de voormalige forellenkwekerij aan de Kayersdijk. Tegenwoordig werken en wonen Tonny Eerland en haar echtgenoot Jan in dit bijzondere, monumentale pand.

In het voorste deel van het pand, dat een rijke historie kent, is het bedrijf van Tonny gevestigd: WegenAdviesBureau BV. Geen water of vis meer te bekennen, maar Tonny. Met negen andere medewerkers. “We maken hier de wegen in Nederland een stukje veiliger”, aldus Tonny.

Tonny en Jan kochten het monument in 2005. Tonny: “Hartstikke leuk een monument kopen. Maar je hebt dan wel de verplichting het goed te onderhouden en authentiek te houden. Dat is prima, maar kost handenvol geld.”

Het stel stak een fortuin in het pand. Plus veel uurtjes bloed, zweet en tranen. Tonny: “Ik werkte eerst nog elders, toen was het vooral ‘s avonds en in de weekenden veel klussen. Aan het dak bijvoorbeeld. Dat zakte in, net toen we het kochten. De buitenkant ervan is helemaal in originele staat hersteld. Het binnendak is compleet vernieuwd.“

“In 2007 ben ik hier m ́n ingenieursbureau begonnen. Met de verdiensten ervan kunnen we het pand goed in stand houden.”

Het woondeel heeft overigens geen monumentale status. Daar mochten Tonny en Jan in alle vrijheid verbouwen. Een modern en licht huis is het geworden. Met serre. Buiten is het ook genieten: een grote tuin die uitloopt in een privé bos en veel waterpartijen telt, zoals een waterval, vijvers, spreng en beek. Een paradijsje!

Tonny en Jan zijn heel blij zijn met hun woon/werkplek op deze plek in Zuid. Tonny: “Ik heb het pand altijd al ontzettend mooi gevonden. Vroeger haalde ik er altijd vis. En dacht dan wel eens: als ik hier mag wonen, wat ben je dan een geluksvogel...”

Tekst & foto's  Stefan Elvers & Alex Schiphorst

Historie

In 1916 werd de voormalige kwekerij aan de Kayersdijk gebouwd. Het luisterde toen naar de naam forellenkwekerij Zwaanspreng, afgeleid aan de spreng die zorgde voor het water ten behoeve van de kwekerij. In 1881 was het overigens de firma Hasselbach & Metz die als eerste hier een viskwekerij begon, dit vanwege het heldere water dat uit de beek vanaf de Arnhemseweg kwam. Geen forellen trouwens, maar Californische zalm, die werd uitgezet in de Limburgse Maas. 

Inmiddels wordt er geen vis meer gekweekt, maar de bassins waarin de forel opgroeide, om vervolgens in de nabijgelegen vijvers te worden uitgezet, zijn nog goed herkenbaar. 

Zwaanspreng

Zwaanspreng en het omliggende gebied maken deel uit van de culturele geschiedenis van de Veluwe. Zacht en zuiver water zorgde op de Veluwe voor de komst van papiermolens en wasserijen. De viskwekerij was meer dan een eeuw een begrip in Apeldoorn. Mensen kochten hier hun vis, maar kwamen ook voor ontspanning en gezellgheid.

Sprengen en beken

Het woord spreng heeft meerdere betekenissen. Een spreng is een bron, maar het is ook een gegraven kanaal in zandgrond. Op de Veluwe is een spreng een gegraven bron, een sprengenbeek is een gegraven beek. Veel sprengenbeken zijn in de 17e en 18e eeuw gegraven om het snel groeiende aantal watermolens als energiebron op de Veluwe aan te drijven.

Forellenkwekerij

In 1881 begon dhr. J. Noordhoek- Hegt een zalmkwekerij aan De Zwaanspreng. In 1903 was de kwekerij in het bezit van de heren Hasselbach en Metz. Van zalm was het bedrijf inmiddels overgestapt naar forel. Rond 1900-1910 was de kwekerij behoorlijk groot. Het hoofdgebouw werd in 1916 gebouwd onder architectuur van de bekende Apeldoorner Henk Wegerif. In de jaren 30 groeide de kwekerij uit tot een handelspost die naast vis ook bosbessen en wild verkocht

Visvijvers

Van 1952 tot 1986 was de kwekerij eigendom van de Nederlandse Heidemaatschappij. Rond 1970 werd besloten om bij De Zwaanspreng visvijvers voor hengelsporters aan te leggen. De kwekerij kreeg daarmee ook een recreatieve functie. Het beheer was in handen van dhr. R van Essen, die in de tot woning verbouwde koelcellen van de kwekerij ging wonen. In 1986 werd de heer van Essen eigenaar van de kwekerij.

Omdat door bodemverontreiniging in de buurt van het Lukas ziekenhuis het water van De Zwaanspreng niet schoon genoeg meer was, importeerde dhr.van Essen de laatste tijd voor zijn overlijden jonge vis uit Denemarken om deze in zijn eigen bakken verder op te kweken. Met het overlijden van dhr. van Essen in 2002 verloor de kwekerij haar functie.

11-01-2021  4 foto's toegevoegd uit de jaren '70  (uit het archief van Peter Evers)

Historische foto's viskwekerij.

Oorlogsmonument

Deze bakstenen bank werd vlak na de Tweede Wereldoorlog geplaatst door A.G.J. Metz, de eigenaar van viskwekerij De Zwaanspreng. de bank herinnert aan twee Deense vrachtwagenchauffeurs die in 1944 met hun vrachtauto op weg naar Apeldoorn waren, toen ze bij Denekamp werden beschoten door Engelse jachtvliegtuigen. Beiden kwamen daarbij om het leven. Oorspronkelijk stond de bank wat dichter bij de vijvers van de viskwekerij. In 2015 heeft de bank een opknapbeurt gekregen en is ze aan de gemeente geschonken. Ze heeft sindsdien ook een nieuwe plaats gekregen aan de Kayersdijk naast de voormalige viskwekerij.

Jaarlijks worden er tijdens de herdenking op 4 mei bloemen gelegd bij dit monument door Tonny en Jan Eerland.

Oproepje

Naast het gebouw aan de voorkant staat ook nog een klein monument. Dit monument is ter nagedachtenis van een Deens echtpaar uit Denemarken dat in de oorlog omkwam. Tonny: “Ze brachten vis naar de Zwaanspreng per auto en zijn in de auto tijdens zo’n rit door vliegtuigen beschoten. Ze overleefden het niet.”  

“Ik ben op zoek naar alles wat ik kan gebruiken om in Denemarken nabestaanden op te sporen. Zoals namen, datum van overlijden, begraafplaats, wellicht woonplaats/streek in Denemarken waar ze vandaan kwamen. Vermoedelijk weten de nabestaanden niet eens van het monument af.”

Wie kan Tonny verder helpen? Reageren kan via deze site.